Dzisiejszy GIG-PIB jest, silnie związaną z regionem Górnego Śląska, jednostką naukowo-badawczo-rozwojową utworzoną w Katowicach, 16 kwietnia 1945 roku pod nazwą Instytut Naukowo-Badawczy Przemysłu Węglowego. W wyniku kolejnych zmian i reorganizacji, w latach 1948 – 1950 działał on jako Instytut Węglowy w ramach Głównego Instytutu Paliw Naturalnych, a od roku 1950 już jako Główny Instytut Górnictwa.

Początkowo, w latach 1945−1948, siedziba Instytutu mieściła się przy ul. Stawowej 19. W 1948 r. siedzibę przeniesiono na rozległe tereny przy ul. Katowickiej 64 (obecnie Plac Gwarków 1), gdzie w latach 1954−1963 rozbudowano jego infrastrukturę Instytutu o kolejne hale technologiczne, pracownie i laboratoria. Ostatnią inwestycją był 13-kondygnacyjny biurowiec oddany do użytku w 1971 roku.

Prawdziwa historia Instytutu rozpoczęła się jednak blisko 20 lat wcześniej. Początki Głównego Instytutu Górnictwa to historia najstarszej części Instytutu, a więc Kopalni Doświadczalnej Barbara w Mikołowie. Na jej powstanie w istotny sposób wpłynęła decyzja księcia pszczyńskiego Jana Henryka Hochberga, który postanowił zamknąć będącą w jego posiadaniu kopalnię Anna. Kopalnia ta od 1850 roku wydobywała węgiel koksujący wykorzystywany w należących do księcia hutach żelaza. Po okresie wojennym w 1921 roku Anna zmieniła nazwę na Barbara. Rocznie wydobycie wynosiło około 15 tys. ton, ale problemem był brak połączenia kolejowego i zakładu przeróbczego. Argumentem przeciw rozbudowie kopalni było też ujęcie wody źródlanej, niezbędnej do produkcji piwa w książęcym browarze w Tychach. Istniały obawy, że pogłębienie zakładu spowoduje zniknięcie źródła wody, dlatego w 1924 r. kopalnia Anna/Barbara ostatecznie zaprzestała wydobycia. Nieczynny obiekt w 1925 roku za 2200 franków szwajcarskich wydzierżawił od księcia pszczyńskiego Górnośląski Związek Kopalń i Hut i przeniósł do Mikołowa Stację Doświadczalną i Centralę Ratownictwa Górniczego. Pełna nazwa placówki brzmiała wówczas: Kopalnia Doświadczalna Barbara, Centrala Ratownictwa Górniczego i Obserwatorium Magnetyczne w Mikołowie. Od 1945 roku Kopalnia Doświadczalna „Barbara” funkcjonuje w ramach GIG, będąc jednym z kluczowych elementów jego struktury naukowo-badawczej.

Obecnie GIG-PIB prowadzi działalność skierowaną do wszystkich praktycznie branż przemysłu, instytucji i urzędów administracji państwowej i samorządowej oraz partnerów zagranicznych. W wyniku wieloletniej działalności stał się jednostką badawczą o ugruntowanej w świecie pozycji. Oczywistym jest ciągle silny związek z górnictwem, ale równie bogata stała się oferta wychodząca naprzeciw oczekiwaniom szerokiego grona odbiorców spoza tej branży. Zgromadzony potencjał intelektualny, wieloletnie doświadczenie oraz nowoczesne wyposażenie, pozwoliły bowiem na zasadnicze modyfikacje tematyki badawczej. Obecnie podstawowymi filarami działalności Instytutu są: górnictwo i geoinżynieria, bezpieczeństwo przemysłowe, inżynieria środowiska oraz zrównoważone technologie energetyczne.